شرکت در جرم و معاونت در جرم در حقوق ایران: درجات مشارکت در پدیده مجرمانه
ارتکاب یک عمل مجرمانه گاهی ممکن است توسط یک نفر صورت گیرد، اما در بسیاری از موارد، تحقق جرم نتیجه دخالت و همکاری چندین نفر است. در نظام حقوقی ایران، قانونگذار برای این همکاری و دخالت اشکال مختلفی را شناسایی کرده و برای هر یک آثار حقوقی متفاوتی قائل شده است: “شرکت در جرم” و “معاونت در جرم”. شناخت تفاوت این دو مفهوم برای تعیین دقیق مسئولیت کیفری هر یک از افراد دخیل در یک واقعه مجرمانه ضروری است.
شرکت در جرم چیست؟
شرکت در جرم به حالتی گفته می‌شود که چند نفر به صورت مشترک و با توافق یا تبانی قبلی، عملیات اجرایی جرم را به گونه‌ای انجام دهند که نتیجه مجرمانه حاصله مستند به عمل همه آن‌ها باشد. به عبارت دیگر، هر یک از شرکا نقش مستقیم و فعالی در ارتکاب اصل جرم ایفا می‌کنند و بدون دخالت آن‌ها، جرم یا اساساً واقع نمی‌شد و یا حداقل به آن شکل خاص محقق نمی‌گردید.
بر اساس ماده ۱۲۵ قانون مجازات اسلامی (مصوب ۱۳۹۲): “هر کس در ارتکاب عملیات اجرایی جرمی مشارکت کند و جرم مستند به رفتار همه آن‌ها باشد، شريک در جرم محسوب و مجازات او مجازات فاعل مستقل آن جرم است مگر در مواردى که در قانون مجازات خاصى براى شريک جرم مقرر شده باشد.”
شرایط تحقق شرکت در جرم:
برای اینکه شخصی شریک در جرم محسوب شود، وجود شرایط زیر لازم است:
- تعدد مرتکبین: حداقل دو نفر یا بیشتر در ارتکاب جرم دخالت داشته باشند.
- ارتکاب عملیات اجرایی جرم: هر یک از شرکا باید در مرحله اجرای جرم، نقش مستقیم و مؤثری ایفا کنند. این نقش می‌تواند به اشکال مختلفی باشد، اما باید جزئی از فرآیند اصلی تحقق جرم باشد.
- وحدت قصد یا تبانی قبلی: شرکا باید با علم و اطلاع از قصد یکدیگر و با تبانی یا توافق قبلی اقدام به ارتکاب جرم نمایند.
- استناد نتیجه مجرمانه به عمل همه: نتیجه حاصله (در جرایم مقید به نتیجه) باید به فعل مشترک تمام شرکا قابل استناد باشد. یعنی اگر دخالت هر یک از شرکا نبود، نتیجه یا به آن شدت یا اصلاً محقق نمی‌شد.
مسئولیت کیفری شریک در جرم:
بر اساس ماده ۱۲۵ قانون مجازات اسلامی، مجازات شریک در جرم، مجازات فاعل مستقل آن جرم است. این بدان معناست که شرکا در جرم از نظر مسئولیت کیفری در حکم فاعل اصلی هستند و به همان مجازات محکوم می‌شوند، مگر اینکه در خصوص جرم خاصی، قانونگذار مجازات متفاوتی برای شریک در نظر گرفته باشد.
معاونت در جرم چیست؟
معاونت در جرم به حالتی اطلاق می‌شود که فرد بدون اینکه مستقیماً در عملیات اجرایی جرم دخالت داشته باشد، قبل یا حین وقوع جرم، به نحوی به فاعل اصلی در ارتکاب جرم کمک یا یاری می‌رساند. معاون، مجرم اصلی نیست، اما با تسهیل یا ترغیب ارتکاب جرم، در تحقق آن نقش غیرمستقیم ایفا می‌کند.
بر اساس ماده ۱۲۶ قانون مجازات اسلامی، معاونت در جرم به طرق مختلفی ممکن است محقق شود. برخی از مصادیق معاونت عبارتند از:
- تحریک، ترغیب، تهدید، تطمیع: وادار کردن یا تشویق دیگری به ارتکاب جرم.
- تسهیل وقوع جرم: فراهم کردن وسایل یا شرایط لازم برای ارتکاب جرم.
- ارائه طریق یا راهنمایی: نشان دادن راه ارتکاب جرم به فاعل اصلی.
- از بین بردن ادله جرم: کمک به فاعل اصلی برای پنهان کردن جرم یا از بین بردن مدارک پس از وقوع جرم (در صورتی که توافق قبلی بر این امر وجود داشته باشد).
شرایط تحقق معاونت در جرم:
برای اینکه شخصی معاون در جرم محسوب شود، شرایط زیر لازم است:
- وقوع جرم اصلی توسط فاعل: جرم اصلی باید توسط فاعل یا فاعلین اصلی ارتکاب یافته باشد. اگر جرم اصلی واقع نشود، معاونت نیز محقق نمی‌شود.
- دخالت قبل یا حین ارتکاب جرم: عمل معاونت باید پیش از وقوع جرم یا همزمان با ارتکاب آن صورت پذیرد. دخالت پس از ارتکاب جرم، اصولاً معاونت محسوب نمی‌شود مگر در مواردی که با فاعل در این خصوص تبانی قبلی وجود داشته باشد (مانند تبانی بر پنهان کردن آثار جرم).
- عمد در معاونت: معاون باید با علم و اطلاع از قصد مجرمانه فاعل اصلی و با قصد کمک به او، اقدامات معاونتی را انجام دهد.
مسئولیت کیفری معاون در جرم:
مسئولیت کیفری معاون در جرم، اصولاً سبک‌تر از مسئولیت فاعل اصلی است. بر اساس ماده ۱۲۷ قانون مجازات اسلامی، مجازات معاون، یک درجه پایین‌تر از مجازات فاعل اصلی است. با این حال، در برخی موارد خاص، قانونگذار ممکن است برای معاونت در جرایم معین، مجازات مشخصی را تعیین کرده باشد. همچنین، اگر عمل معاونت به تنهایی نیز جرم باشد (مانند جعل سندی که برای ارتکاب کلاهبرداری استفاده شده)، مرتکب به مجازات آن جرم نیز محکوم خواهد شد.
تفاوت‌های کلیدی بین شرکت در جرم و معاونت در جرم:
نتیجه‌گیری:
نظام حقوقی ایران میان شرکت در جرم و معاونت در جرم تمایز قائل شده و برای هر یک آثار حقوقی و مجازات متفاوتی در نظر گرفته است. شرکت در جرم به معنای دخالت مستقیم و مشترک در عملیات اجرایی جرم است که مسئولیت کیفری برابر با فاعل اصلی را در پی دارد. در حالی که معاونت در جرم به معنای کمک و یاری رساندن به فاعل بدون دخالت مستقیم در اجرای جرم است که مسئولیت کیفری سبک‌تری را موجب می‌شود. شناخت دقیق این دو مفهوم برای اجرای صحیح قوانین کیفری و تعیین عادلانه مسئولیت افراد در پرونده‌های چند متهمی امری ضروری است.
عوامل رافع مسئولیت کیفری در حقوق ایران
شرکت در جرم و معاونت در جرم در حقوق ایران
شروع به جرم و مجازات آن در حقوق ایران
بدون دیدگاه