عوامل رافع مسئولیت کیفری در حقوق ایران: موانع سرزنش قانونی
در مبحث مسئولیت کیفری، همانطور که پیشتر بیان شد، برای اینکه فردی به خاطر ارتکاب جرم، قابل مجازات باشد، لازم است که واجد شرایطی از قبیل بلوغ، عقل و اختیار باشد. حال اگر در زمان ارتکاب عمل مجرمانه، یکی از این شرایط در فرد وجود نداشته باشد، وی فاقد مسئولیت کیفری تلقی شده و قابل سرزنش قانونی و تحمیل مجازات نخواهد بود. به این عوامل که مانع ایجاد مسئولیت کیفری می‌شوند، “عوامل رافع مسئولیت کیفری” گفته می‌شود. مهم‌ترین این عوامل در حقوق ایران عبارتند از: جنون، صغر، اجبار و اکراه.
تفاوت عوامل رافع مسئولیت با سایر عوامل مؤثر در مجازات:
لازم است بین عوامل رافع مسئولیت کیفری و سایر عواملی که ممکن است در تعیین مجازات مؤثر باشند، تفاوت قائل شد. عوامل رافع مسئولیت، اساساً خودِ مسئولیت کیفری را از بین می‌برند، به این معنا که عمل ارتکابی با وجود دارا بودن رکن قانونی و مادی، به دلیل فقدان رکن روانی ناشی از نبود اهلیت یا اختیار، جرم تلقی نمی‌شود (یا لااقل مرتکب آن قابل مجازات نیست). در حالی که عوامل دیگر مانند جهات تخفیف مجازات، مسئولیت کیفری فرد را از بین نمی‌برند، بلکه صرفاً باعث می‌شوند قاضی با توجه به شرایط خاص پرونده و مرتکب، مجازات کمتری نسبت به حداقل مجازات قانونی اعمال کند.
مهم‌ترین عوامل رافع مسئولیت کیفری در حقوق ایران:
۱. جنون: جنون به معنای اختلال شدید در قوای عقلانی است که باعث می‌شود فرد درک و تشخیص کافی نسبت به اعمال خود و پیامدهای آن نداشته باشد یا فاقد اراده باشد. جنون، مهم‌ترین عامل رافع مسئولیت کیفری است و بر اساس ماده ۱۴۹ قانون مجازات اسلامی، “هرگاه مرتکب در زمان ارتکاب جرم دچار مجنون باشد به نحوی که فاقد اراده یا قوه تمییز باشد، مسؤولیت کیفری ندارد.” تأثیر جنون در رفع مسئولیت کیفری مطلق است، به این معنا که اگر ثابت شود فرد در زمان ارتکاب جرم مجنون بوده، حتی اگر جرم بسیار سنگین باشد، مسئولیت کیفری ندارد. جنون می‌تواند دائمی یا ادواری باشد؛ در جنون ادواری، تنها ارتکاب جرم در حالت جنون رافع مسئولیت است. تشخیص جنون و درجه آن با کارشناس متخصص (پزشک قانونی یا روانپزشک) و تأیید آن با قاضی است. در مواردی که فرد مجنون مرتکب عمل مجرمانه‌ای شود، به جای مجازات، ممکن است تدابیر تأمینی مانند نگهداری در مراکز درمانی روانی اعمال شود.
۲. صغر (عدم بلوغ): صغر به معنای عدم رسیدن فرد به سن بلوغ شرعی و قانونی مسئولیت کیفری است. همانطور که قبلاً اشاره شد، در حقوق ایران سن بلوغ شرعی ملاک مسئولیت کیفری است. اطفال (افراد نابالغ) به دلیل عدم تکامل قوای عقلی و عدم توانایی درک کامل ماهیت و پیامدهای اعمالشان، مسئولیت کیفری ندارند. با این حال، قانونگذار برای اطفال و نوجوانانی که مرتکب رفتار مجرمانه می‌شوند، با توجه به سن و درجه رشد کیفری آن‌ها، تدابیر تربیتی و حمایتی متفاوتی را پیش‌بینی کرده است (مواد ۸۸ به بعد قانون مجازات اسلامی). به طور کلی، افراد زیر نه سال تمام قمری مطلقاً مسئولیت کیفری ندارند. در مورد افراد بین نه تا پانزده سال تمام قمری، با توجه به درک و رشد کیفری آن‌ها، ممکن است تدابیر تربیتی یا در موارد خاص، مجازات‌های خفیف‌تر تعزیری اعمال شود. افراد بین پانزده تا هجده سال تمام شمسی نیز در زمره نوجوانان قرار گرفته و با توجه به سن و نوع جرم، مشمول مقررات خاصی می‌شوند که متفاوت از مسئولیت کیفری کامل بزرگسالان است.
۳. اجبار و اکراه: اجبار و اکراه حالتی است که در آن اراده فرد برای ارتکاب عمل مجرمانه سلب می‌شود. * اجبار: در اجبار، فرد تحت تأثیر یک نیروی خارجی و غیرقابل مقاومت قرار گرفته و بدون اینکه اراده‌ای در انجام عمل داشته باشد، مرتکب آن می‌شود. مثال کلاسیک آن، هل دادن فردی از بلندی توسط شخص دیگر که منجر به سقوط و ایراد جرح به فرد سوم می‌شود. در اینجا فردی که هل داده شده، مسئولیت کیفری ندارد. * اکراه: در اکراه، فرد تحت تهدید جانی، مالی یا حیثیتی قرار گرفته و از ترس تحقق تهدید، با وجود عدم تمایل باطنی، مجبور به انجام عمل مجرمانه می‌شود. در اکراه، فرد هنوز دارای اراده‌ای ضعیف در انتخاب است، اما این اراده تحت تأثیر عامل خارجی مختل شده است.
بر اساس ماده ۱۵۱ قانون مجازات اسلامی، “هرگاه کسی بر اثر اجبار یا اکراه غیرقابل تحمل مرتکب رفتاری شود که به موجب قانون جرم محسوب می‌شود، مجازات نخواهد شد.” لازم به ذکر است که اجبار و اکراه تنها در صورتی رافع مسئولیت است که غیرقابل تحمل باشد و فرد راه دیگری برای رهایی از خطر نداشته باشد. همچنین، اکراه در ارتکاب قتل عمدی رافع مسئولیت کیفری مباشر جرم (کسی که قتل را انجام داده) نیست، اما اکراه‌کننده مجازات می‌شود.
نتایج اعمال عوامل رافع مسئولیت:
در صورتی که یکی از عوامل رافع مسئولیت کیفری در خصوص مرتکب احراز شود، نتیجه اصلی آن عدم تحمیل مجازات کیفری به وی است. با این حال، این بدان معنا نیست که هیچ واکنشی از سوی نظام حقوقی وجود نخواهد داشت. همانطور که اشاره شد، ممکن است در این موارد تدابیر تأمینی و تربیتی متناسب با وضعیت فرد اعمال شود. همچنین، مسئولیت مدنی برای جبران خسارات وارده ممکن است همچنان به قوت خود باقی باشد و فردی که به دلیل فقدان مسئولیت کیفری مجازات نشده، ممکن است مکلف به جبران خسارت ناشی از عمل خود باشد.
نتیجه‌گیری:
عوامل رافع مسئولیت کیفری شامل جنون، صغر، اجبار و اکراه، شرایطی هستند که مانع از تحقق مسئولیت کیفری فرد به دلیل ارتکاب جرم می‌شوند. این عوامل نشان دهنده نبود اهلیت کیفری (در جنون و صغر) یا سلب اختیار (در اجبار و اکراه) در زمان ارتکاب جرم هستند. شناخت دقیق این عوامل و شرایط اعمال آن‌ها در حقوق ایران برای تفکیک افراد مسئول از غیر مسئول و اجرای عدالت کیفری امری ضروری است. هدف از در نظر گرفتن این عوامل، تضمین این است که تنها افرادی که واقعاً قادر به درک و کنترل رفتار خود هستند، به خاطر اعمال مجرمانه خود پاسخگو باشند.
عوامل رافع مسئولیت کیفری در حقوق ایران
شرکت در جرم و معاونت در جرم در حقوق ایران
شروع به جرم و مجازات آن در حقوق ایران
بدون دیدگاه