شروع به جرم و مجازات آن در حقوق ایران: گامی به سوی ارتکاب جرم

در حقوق کیفری، صرف داشتن قصد ارتکاب جرم، تا زمانی که در عالم خارج بروز و ظهوری پیدا نکند، مجازات ندارد. اما گاهی فردی با قصد مجرمانه، اقداماتی را آغاز می‌کند که منجر به ورود به مرحله اجرای جرم می‌شود، ولی به دلایلی خارج از اراده خود، موفق به تکمیل جرم و حصول نتیجه مورد نظر نمی‌گردد. این مرحله از فعالیت مجرمانه، “شروع به جرم” نامیده می‌شود و دارای احکام و مجازات‌های خاص خود در نظام حقوقی ایران است.

مفهوم شروع به جرم:

شروع به جرم عبارت است از انجام دادن اولین جزء از عملیات اجرایی جرم با قصد ارتکاب آن، مشروط بر اینکه جرم به دلایل خارج از اراده مرتکب به اتمام نرسد. به عبارت دیگر، فرد تصمیم به ارتکاب جرمی می‌گیرد، مقدمات لازم را فراهم می‌کند و سپس وارد مرحله‌ای می‌شود که به صورت مستقیم در راستای ارتکاب جرم اصلی است، اما عاملی خارجی مانع از تکمیل جرم می‌شود.

تفاوت شروع به جرم با مقدمات جرم:

نکته حائز اهمیت، تفکیک “شروع به جرم” از “مقدمات جرم” است. مقدمات جرم، اقداماتی هستند که فرد برای آماده‌سازی خود جهت ارتکاب جرم انجام می‌دهد، اما این اقدامات به صورت مستقیم جزئی از عملیات اجرایی جرم اصلی محسوب نمی‌شوند. مانند خریدن اسلحه برای ارتکاب قتل یا تهیه ابزار برای سرقت. این اقدامات تا زمانی که وارد مرحله شروع به جرم نشده‌اند، اصولاً مجازات ندارند، مگر اینکه خود آن مقدمات به تنهایی جرم باشند (مانند حمل سلاح غیرمجاز). شروع به جرم از جایی آغاز می‌شود که فرد گام در راه اجرای جرم اصلی می‌گذارد، مثلاً به سمت قربانی نشانه می‌رود (شروع به قتل) یا قفل در را باز می‌کند (شروع به سرقت).

شرایط تحقق شروع به جرم:

برای اینکه یک عمل به عنوان شروع به جرم شناخته شود، وجود شرایط زیر لازم است:

1. قصد ارتکاب جرم اصلی: مرتکب باید قصد انجام جرم معینی را داشته باشد.
2. آغاز عملیات اجرایی جرم: عمل ارتکابی باید اولین گام در راستای اجرای جرم اصلی باشد و مستقیماً به سمت ارتکاب آن هدایت شود. تشخیص اینکه چه عملی شروع به عملیات اجرایی محسوب می‌شود، امری دقیق بوده و به نوع جرم و اوضاع و احوال خاص بستگی دارد و در صلاحیت قاضی است.
3. عدم تکمیل جرم به دلیل مانع خارجی: جرم باید به دلیل عاملی خارج از اراده مرتکب ناتمام بماند. اگر خود فرد داوطلبانه از تکمیل جرم منصرف شود (انصراف ارادی)، عمل او شروع به جرم محسوب نشده و مجازات ندارد، مگر اینکه اقدامات قبلی او به تنهایی جرم مستقلی محسوب شوند.

مجازات شروع به جرم در حقوق ایران:

اصل کلی در حقوق کیفری ایران این است که “شروع به جرم، در صورتی جرم و قابل مجازات است که در قانون برای آن مجازات خاصی پیش‌بینی شده باشد.” این اصل در ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی (مصوب ۱۳۹۲) بیان شده است. بنابراین، در بسیاری از جرایم، صرف شروع به ارتکاب آن جرم، حتی اگر شرایط شروع به جرم محقق شده باشد، مجازات ندارد.

استثنائات و موارد قابل مجازات بودن شروع به جرم:

با وجود اصل کلی عدم مجازات شروع به جرم، در خصوص برخی جرایم مهم و خطرناک، قانونگذار به صورت استثنایی مجازات شروع به جرم را پیش‌بینی کرده است. ماده ۱۲۲ قانون مجازات اسلامی در این خصوص مقرر می‌دارد:

“مجازات شروع به جرم به شرح زیر است: الف- در جرائمی که مجازات قانونی آنها سلب حیات، حبس ابد یا قطع عضو است، مجازات شروع به جرم حبس تعزیری درجه چهار است. ب- در جرائمی که مجازات قانونی آنها حبس تعزیری درجه یک تا سه است، مجازات شروع به جرم حبس تعزیری درجه پنج است. پ- در جرائمی که مجازات قانونی آنها حبس تعزیری درجه چهار است، مجازات شروع به جرم حبس تعزیری درجه شش است.”

در تبصره ماده ۱۲۲ نیز آمده است: “هرگاه رفتار مرتکب که شروع به جرم محسوب می‌شود، به تنهایی جرم باشد، مرتکب به مجازات آن رفتار محکوم می‌شود.”

بنابراین، شروع به جرایم سنگین که مجازات قانونی آن‌ها سلب حیات، حبس ابد، قطع عضو یا حبس‌های تعزیری درجه یک تا چهار است، در حقوق ایران قابل مجازات است. درجه مجازات شروع به جرم نیز با توجه به شدت مجازات جرم اصلی تعیین می‌شود.

نکات مهم:

• اگر مرتکب در اثر شروع به جرم، عملیات اجرایی را انجام دهد که آن عمل به تنهایی جرم مستقلی باشد، صرف نظر از اینکه جرم اصلی به اتمام برسد یا خیر، به مجازات آن جرم مستقل محکوم خواهد شد (مثلاً اگر در شروع به سرقت، به دیگری حمله کرده و او را مجروح کند، به مجازات ایراد جرح نیز محکوم می‌شود).
• انصراف ارادی از اتمام جرم پس از شروع به جرم، رافع مسئولیت کیفری شروع به جرم است، اما اگر اقدامات قبلی جرم مستقل باشند، مجازات خواهند داشت.

نتیجه‌گیری:

شروع به جرم مرحله‌ای از فعالیت مجرمانه است که در آن فرد با قصد ارتکاب جرم، وارد عملیات اجرایی می‌شود اما به دلیلی خارج از اراده او جرم به اتمام نمی‌رسد. در حقوق ایران، اصل کلی عدم مجازات شروع به جرم است، مگر اینکه قانونگذار برای جرم خاصی به صورت استثنایی مجازات شروع به جرم را پیش‌بینی کرده باشد. این استثناء عمدتاً در خصوص جرایم سنگین و خطرناک وجود دارد. شناخت تفاوت میان مقدمات جرم و شروع به جرم و همچنین آگاهی از موارد قابل مجازات بودن شروع به جرم، برای درک صحیح قلمرو مسئولیت کیفری و اجرای عادلانه قوانین امری ضروری است.

عوامل رافع مسئولیت کیفری در حقوق ایران

شرکت در جرم و معاونت در جرم در حقوق ایران

شروع به جرم و مجازات آن در حقوق ایران

اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها

مفهوم جرم و ارکان تشکیل دهنده آن در حقوق ایران